Topic outline

  • General

  • Προετοιμασία και επεξεργασία περγαμηνής

    Tα φύλλα των περγαμηνών χειρογράφων κωδίκων κατασκευάζονταν από δέρμα ζώου, την περγαμηνή, η οποία περνούσε από μία μεγάλη διαδικασία μέχρι να φτάσει στα χέρια του γραφέα. Το όνομά της προέρχεται από την Μικρασιατική πόλη της Περγάμου στην οποία παραγόταν σε αφθονία, αφού πρώτα προωθήθηκε ως υποκατάστατο υλικό γραφής του παπύρου από τον 2ο αιώνα π.Χ., οπότε και καθιερώθηκε. Η διαδικασία παραγωγής της περγαμηνής γινόταν σε βυρσοδεψεία και ξεκινούσε αμέσως μετά την εκδορά των ζώων. Η επιλογή των δερμάτων γινόταν με αυστηρά κριτήρια. Η ειδική επεξεργασία τους περιλάμβανε: το πλύσιμο και την αρχική κατεργασία, ώστε να καταστούν άσηπτα, την απόξεση του τριχώματος και άλλων ακαθαρσιών ύστερα από μούλιασμα, το τέντωμά τους και τέλος την λείανσή και λεύκανσή τους.



  • Οργάνωση του περιεχομένου του χειρογράφου

    Η διαδικασία οργάνωσης του περιεχομένου του χειρογράφου ήταν το πιο κρίσιμο στάδιο της διαδικασίας αφού σε αυτή την φάση θα προσδιοριζόταν το περιεχόμενό του, τα διάφορα χαρακτηριστικά του όπως το μέγεθός, το είδος διακόσμησης ή εικονογράφησης, η κατανομή του κειμένου και όλων των κειμενικών και διακοσμητικών στοιχείων (τίτλοι, σχεδιαγράμματα, διακοσμητικές ταινίες και επίτιτλα, πρωτογράμματα, μικρογραφίες, λεζάντες, λειτουργικές ενδείξεις, σχόλια κ.λ.π) στην επιφάνεια των φύλλων περγαμηνής. Κατά την διαδικασία αυτή λαμβανόταν υπόψη ένας μεγάλος αριθμός δεδομένων. Τα κυριότερα από αυτά ήταν η οικονομική δυνατότητα του παραγγελιοδότη, η διαθεσιμότητα των διαφόρων πρώτων υλών, ο διαθέσιμος χρόνος για την κατασκευή του χειρογράφου, οι διάφορες τάσεις σε θέματα σχεδίασης και παραγωγής κωδίκων, αλλά και τα διάφορα σύγχρονα ιδεολογικά και καλλιτεχνικά ρεύματα.



  • Συγκρότηση τευχών

    Όταν ο γραφέας είχε στη διάθεσή του όλες τις πληροφορίες που αφορούσαν την έκταση των κειμένων, το μέγεθος της γραφής, των περιθωρίων και των διακοσμητικών στοιχείων, προμηθευόταν τον ανάλογο αριθμό φύλλων περγαμηνής. Της αντιγραφής των κειμένων προηγούνταν το κόψιμο των φύλλων περγαμηνής σε τετράγωνα, η δίπλωσή τους και η συγκρότηση των τευχών.

  • Χαράκωση φύλλων περγαμηνής

    Ο ορισμός των περιθωρίων και των γραμμών όπου θα γραφόταν το κείμενο γινόταν με την χάραξη γραμμών πάνω στην περγαμηνή. Συχνά, η διαδικασία της χαράκωσης γινόταν μία φορά πάνω σε κάθε τετράδιο (τέσσερα δίφυλλα) και όχι πάνω στο κάθε φύλλο ξεχωριστά. Έτσι, οι χαρακώσεις που εκτελούνταν πάνω στο αρχικό φύλλο ήταν ορατές και στα υπόλοιπα. Η διαδικασία περιελάμβανε δύο στάδια: την δημιουργία οπών και, στη συνέχεια, την χαράκωση.



  • Αντιγραφή κειμένου

    Η αντιγραφή του κειμένου ενός χειρογράφου ήταν μία επίπονη πνευματική και σωματική εργασία. Απαιτούσε συγκέντρωση, επαρκή φωτισμό και καλή όραση, αλλά και κάποια φιλολογική παιδεία για την αποφυγή λαθών. Πολλές φορές οι γραφείς νιώθουν ανακουφισμένοι που κατάφεραν να τελειώσουν το κοπιαστικό τους έργο, ή σε άλλες περιπτώσεις ζητούν από τους μετέπειτα αναγνώστες του χειρογράφου να εύχονται για αυτούς.


    Σημείωση γραφέα που αναφέρει το πέρας της γραφής. Ι.Μ. Καρακάλλου 297 (14ος-15ος αι).


    Αφού η περγαμηνή είχε χαρακωθεί και τα τεύχη ήταν έτοιμα, ο γραφέας μπορούσε να ξεκινήσει την αντιγραφή του κειμένου. Κατά την διαδικασία αυτή λάμβανε υπόψη τις οδηγίες που είχε λάβει ή τις αποφάσεις που πήρε ο ίδιος σχετικά με τα σημεία όπου θα έπρεπε να αφήσει κενά για την διακόσμηση, τις μικρογραφίες, τα πρωτογράμματα, τους τίτλους ή ακόμα και τους μουσικούς χαρακτήρες. Σε κάποιες περιπτώσεις άφηνε οδηγίες για το άτομο που θα εικονογραφούσε ή θα διακοσμούσε το χειρόγραφο. Αφού τελείωνε η αντιγραφή του κυρίως μέρους του χειρογράφου, του κειμένου δηλαδή, μπορούσαν πλέον να προστεθούν οι μουσικοί χαρακτήρες (στην περίπτωση των ασματικών κωδίκων), οι λεζάντες των μικρογραφιών, οι τίτλοι και οι διάφορες βοηθητικές ενδείξεις, οι οποίες για κάποιο λόγο δεν προστέθηκαν κατά την αντιγραφή του κειμένου. Τελευταία εκτελούνταν τα διάφορα διακοσμητικά στοιχεία και οι μικρογραφίες.


    Σημείωση γραφέα που αναφέρει το πέρας της γραφής. Ι.Μ. Ξενοφώντος 6 (12ος-13ος αι).

  • Εκτέλεση πρωτογραμμάτων, διακοσμήσεων και μικρογραφιών

    Όταν ο γραφέας τελείωνε την αντιγραφή του κειμένου, τα τεύχη του κώδικα μπορούσαν πλέον να διακοσμηθούν. Την εικονογράφηση αναλάμβανε σε κάποιες περιπτώσεις μικρή ομάδα μικρογράφων, ιδίως στις περιπτώσεις όπου οι μικρογραφίες του κώδικα ήταν πολυάριθμες. Πιο σπάνια ο γραφέας ήταν και ο μικρογράφος του χειρογράφου. Σε αυτό το στάδιο μπορούσε να αναζητηθεί κάποιο προϋπάρχον χειρόγραφο, το οποίο θα είχε χρήση μοντέλου για την εκτέλεση των διακοσμήσεων και των μικρογραφιών. 



    Ωστόσο, υπήρχαν φορές που τα εικονογραφικά θέματα των μικρογραφιών εμπνέονταν απευθείας από το κείμενο, τις ακολουθίες και τα σύγχρονα θεολογικά ζητήματα. Όπως και στην περίπτωση της μνημειακής ζωγραφικής, αλλά και της ζωγραφικής φορητών εικόνων, οι καλλιτέχνες ακολουθούσαν αυστηρά την Βυζαντινή εικονογραφική παράδοση. Αυτό σήμαινε ότι τουλάχιστον στην περίπτωση των ιερών προσώπων και των εικονογραφικών θεμάτων θρησκευτικού περιεχομένου επαναλαμβανόταν ο αυστηρά καθορισμένος τύπος απεικόνισής τους. Ωστόσο, υπήρχε μία ποικιλία τεχνοτροπιών, χαρακτηριστική της κάθε περιόδου και σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα και του τόπου παραγωγής του χειρογράφου.

  • Στάχωση

    Όταν τα κείμενα, οι μικρογραφίες και οι λοιπές διακοσμήσεις είχαν πλέον ολοκληρωθεί, τα τεύχη του κώδικα έφταναν στα χέρια του βιβλιοδέτη. Αυτός αναλάμβανε την συρραφή των τευχών και την ένωσή τους με προστατευτικό κάλυμμα που διευκόλυνε τη χρήση αλλά και την προστασία του χειρογράφου. Η διαδικασία της στάχωσης ήταν δομημένη σε διακριτά στάδια. Συχνά, λόγω έλλειψης υλικών, τα παλαιότερα χειρόγραφα ανακυκλώνονταν και χρησιμοποιούνταν για την δημιουργία νέων κωδίκων. Τα φύλλα τους, αφού σβήνονταν μπορούσαν να ξαναγραφτούν, ενώ σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν για την στάχωση καινούριων χειρογράφων ή για την στερέωση και επαναστάχωση άλλων. Οι ξύλινες πινακίδες, η δερμάτινη επένδυση, τα μεταλλικά διακοσμητικά στοιχεία αλλά και οι πολυτελείς διακοσμητικές πλάκες, επίσης επαναχρησιμοποιούνταν από τους σταχωτές.



    Για τα υλικά που θα χρησιμοποιούνταν για την στάχωση του χειρογράφου αλλά και για τα διάφορα διακοσμητικά στοιχεία του καλύμματός του λαμβάνονταν υπόψη τα αιτήματα του παραγγελιοδότη. Έτσι, το δέρμα του καλύμματος του χειρογράφου μπορούσε να διακοσμηθεί με χρήση σφραγίδας αλλά και με πολύτιμα μέταλλα και λίθους. Δυστυχώς, σε πολλά Βυζαντινά χειρόγραφα δεν σώζεται πλέον η αρχική βιβλιοδεσία, με αποτέλεσμα η γνώση μας για τις διάφορες τεχνικές και τύπους διακόσμησης να είναι ελλιπής.

    Εκτός όμως από τις διατηρημένες σταχώσεις, πληροφορίες για τον τρόπο εργασίας των βιβλιοδετών αλλά και τα διάφορα διακοσμητικά θέματα και μοτίβα μπορούν να συγκεντρωθούν από τα εργαλεία τους. Παρόλο που εργαλεία βιβλιοδετών από την Βυζαντινή περίοδο δεν έχουν σωθεί, στις μονές του Αγίου Όρους, και πρωτίστως σε αυτές όπου λειτουργούσαν βιβλιοδετικά εργαστήρια, υπάρχει σημαντικός αριθμός τέτοιων εργαλείων μεταγενέστερων περιόδων.



  • Υλικά ζωγραφικής και διακόσμησης

    Τα χρωστικά υλικά που χρησιμοποιούνταν από τους Βυζαντινούς καλλιτέχνες ήταν έγχρωμες ουσίες ζωικής και φυτικής προέλευσης, ορυκτά και πετρώματα. Μπορούσαν να αναμιχθούν τόσο μεταξύ τους, όσο και με διάφορα συνδετικά υλικά επίσης ζωικής και φυτικής προέλευσης για την δημιουργία μιγμάτων που δεν θα αλλοιώνονταν, θα είχαν ομοιομορφία και καλυπτική δυνατότητα, όπου αυτό ήταν αναγκαίο. Αποθέματα ή εργαστήρια παραγωγής ορισμένων χρωστικών υλικών υπήρχαν μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές του γνωστού τότε κόσμου, επομένως δεν ήταν άμεσα προσβάσιμα από τους μικρογράφους, οι οποίοι έπρεπε να τα αγοράσουν από εμπόρους. Συνήθως οι χρωστικές έφταναν σε ακατέργαστη μορφή, οπότε απαιτούταν μια συγκεκριμένη επεξεργασία πριν μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν.

  • Γλωσσάρι